Για κοιτάξτε προσεκτικότερα πίσω από τη ζαχαρωμένη εικόνα των παραμυθιών. Τι κρύβεται πίσω από το βλέμμα της κακιάς μάγισσας, τι ψιθυρίζουν τα φύλλα του στοιχειωμένου δάσους και τελικά είναι άραγε η Χιονάτη τόσο αθώα όσο φαίνεται;
«Μια φορά και έναν καιρό ,στο καταχείμωνο, ενώ οι νιφάδες του χιονιού έπεφταν σαν πούπουλα, μια βασίλισσα καθόταν σε ένα παράθυρο που η κορνίζα του ήταν από μαύρο έβενο. Και καθώς κεντούσε κοιτάζοντας το χιόνι, τρύπησε το δάχτυλό της με τη βελόνα και τρεις σταγόνες αίμα έπεσαν πάνω στο χιόνι. Τότε η βασίλισσα σκέφτηκε: …Πόσο θα ήθελα να είχα ένα παιδί με δέρμα άσπρο σαν το χιόνι, μάγουλα κόκκινα σαν το αίμα και μαλλιά μαύρα σαν τον έβενο…»
Έτσι ξεκινά το παραμύθι της Χιονάτης και από την πρώτη κιόλας στιγμή πλήθος συμβολισμών εμφανίζονται, παρ’ όλο που εμείς δεν τους αντιλαμβανόμαστε. Οι ενήλικες έχουν την τάση να παίρνουν στην κυριολεξία τα πράγματα που λέγονται στα παραμύθια, ενώ θα έπρεπε να τα βλέπουν ως συμβολικές αποδόσεις ζωτικών εμπειριών της ζωής, σύμφωνα με ψυχαναλυτές όπως ο π.χ. ο Μπρούνο Μπέτελχαϊμ. Τα παιδιά όμως καταλαβαίνουν τα σύμβολα διαισθητικά και εξάγουν τα δικά τους συμπεράσματα.
Πίσω από την ποιητική του αφήγηση και τις γοητευτικές τους εικόνες τα παραμύθια μπορούν να φανούν χρήσιμα βγάζοντας τα παιδιά από τις δύσκολες συναισθηματικές καταστάσεις που αντιμετωπίζουν. Οι αγωνίες και οι φόβοι τους καθησυχάζουν χωρίς να διερευνώνται κάτω από το σκληρό φως μιας λογικής που τα ξεπερνά. Ο Φρόιντ δίδαξε ότι μονάχα παλεύοντας εναντίον δυνάμεων που φαίνονται συντριπτικά υπέρτερες μπορεί ο άνθρωπος να αντλήσει νόημα από την ύπαρξή του. Τα παραμύθια κατορθώνουν να μεταδώσουν αυτό ακριβώς το νόημα χρησιμοποιώντας έναν κώδικα συμβόλων που υποσυνείδητα γίνονται κατανοητά από τα παιδιά.
Ίσως η ψυχανάλυση να μην είναι ο μοναδικός δρόμος για να κατανοήσουμε τον κόσμο των παραμυθιών. Όπως συμβαίνει με κάθε έργο τέχνης, ένα παραμύθι διαθέτει τόσα επίπεδα που υπερβαίνει και την πιο εξονυχιστική ανάλυση.
Η ΣΤΑΧΤΟΠΟΥΤΑ
Η ιστορία:
Η μητριά και οι αδελφές της Σταχτοπούτας την αναγκάζουν να καθαρίζει τις στάχτες του σπιτιού. Όταν ο βασιλιάς δίνει μία δεξίωση χορού, μια νεράιδα εμφανίζεται και τη βοηθά να αποκτήσει ωραία ρούχα και άμαξα. Το γοβάκι που θα χάσει στον χορό θα οδηγήσει τον πρίγκιπα κοντά της.
Τι σημαίνει:
Κανένα άλλο παραμύθι δεν αποδίδει τόσο καλά όσο η Σταχτοπούτα τις εσωτερικές εμπειρίες του μικρού παιδιού που γνωρίζει τις αγωνίες της αδελφικής αντιζηλίας.
Στάχτες:
Η Σταχτοπούτα ζει σκουπίζοντας τις στάχτες ενθαρρύνει το παιδί στην πεποίθηση ότι το να κατοικεί σε ταπεινά μέρη δεν θα το εμποδίσει να προοδεύσει στη ζωή του. Οι στάχτες συμβολίζουν και το πένθος της για τη νεκρή μητέρα της. Το πένθος είναι αναγκαίο ως προσωρινή κατάσταση, αλλά για την επιβίωση πρέπει να μετατραπεί σε μια θετική στάση ζωής.
Η νεραϊδονονά:
Συμβολίζει τα συναισθήματα και τις ψυχικές διεργασίες της Σταχτοπούτας. Η νεράιδα της ζητεί να εκτελέσει μία σειρά από καθήκοντα προτού τη στείλει στο χορό. Της λέει να φέρει μια κολοκύθα από τον κήπο, να ανοίξει μία ποντικοπαγίδα και να βρει έξι σαύρες. Αυτό που καταλαβαίνει το παιδί που ακούει το παραμύθι είναι ότι μπορεί με τις δικές του ενέργειες να βελτιώσει τη ζωή του.
Το γοβάκι:
Στις πρώτες παραλλαγές της Σταχτοπούτας το γοβάκι ήταν φτιαγμένο από γούνα (vair) ενώ αργότερα ο Περό αντικατέστησε τη λέξη με μια ομόηχή της που σημαίνει γυαλί (verre). Το γοβάκι υποδηλώνει τη θηλυκότητα, ίσως και το ίδιο το γυναικείο σεξουαλικό όργανο. Η τελετουργία με τον πρίγκιπα που της φορά το γοβάκι θυμίζει αρραβώνα.
Ο χορός:
Η Σταχτοπούτα πηγαίνει τρεις φορές στον χορό του βασιλιά. Η επανάληψη των επισκέψεων συμβολίζει της αμφιθυμία του νεαρού κοριτσιού που θέλει να δεσμευτεί ερωτικά και ταυτόχρονα φοβάται να το κάνει.
Ο πρίγκιπας:
Το παιδί ακούγοντας το παραμύθι μαθαίνει ότι για να κερδίσει το βασίλειο του (μέσω ενός γάμου με τον πρίγκιπα) πρέπει να είναι έτοιμο να υποστεί για ένα διάστημα μαι ζωή γεμάτη δυσκολίες όπως η Σταχτοπούτα. Δεν θα πρέπει όμως μόνο να υπομένει τις δοκιμασίες αλλά και αν αναλαμβάνει πρωτοβουλίες.
Η ΚΟΚΚΙΝΟΣΚΟΥΦΙΤΣΑ
Η ιστορία:
Η Κοκκινοσκουφίτσα πηγαίνει να δει την άρρωστη γιαγιά της όταν συναντά έναν λύκο στο δάσος. Ο λύκος πηγαίνει πρώτος στην γιαγιά, την τρώει και ύστερα, παίρνοντας τη θέση της, τρώει και την κοκκινοσκουφίτσα ώσπου ένας κυνηγός έρχεται και τις βγάζει και τις δύο από την κοιλιά του λύκου.
Τι σημαίνει:
Η απειλή καταβροχθισμού είναι το κεντρικό θέμα της Κοκκινοσκουφίτσας. Το παραμύθι υποδηλώνει ότι το να εμπιστευόμαστε οποιονδήποτε είναι σαν να αφηνόμαστε να πέσουμε σε παγίδες. Όσα ελκυστική και αν είναι η αθωότητα, είναι επικίνδυνο για κάποιον να παραμείνει αφελής σε όλη του τη ζωή.
Λύκος:
Ο λύκος αντιπροσωπεύει όλες τις ζωώδεις τάσεις μέσα μας. Αν δεν υπήρχε κάτι μέσα στην Κοκκινοσκουφίτσα που να την κάνει να συμπαθεί τον μεγάλο κακό λύκο, τότε αυτός δεν θα είχε καμία εξουσία. Όταν η Κοκκινοσκουφίτσα φτάνει στο σπίτι της γιαγιάς της αναστατώνεται αλλά δεν κάνει καμία κίνηση να φύγει. Στέκεται σαν μαγεμένη. Είναι το ίδιο μάγεμα που ασκεί στο μυαλό του παιδιού το σεξ.
Χρώμα:
Το κόκκινα είναι το χρώμα που συμβολίζει τα σεξουαλικά ένστικτα. Ο κίνδυνος για την κοκκινοσκουφίτσα είναι η σεξουαλικότητά της που ξεκινά τώρα, για την οποία όμως δεν είναι ακόμα αρκετά ώριμη συναισθηματικά. Ακριβώς επειδή είναι ανώριμη πιστεύει ότι ο μοναδικός τρόπος για να κερδίσει σε μία ερωτική σχέση είναι να απαλλαγεί από τις ανταγωνίστριες. Γι αυτό και η Κοκκινοσκουφίτσα δίνει οδηγίες στον λύκο για να πάει στο σπίτι της γιαγιάς.
Ο κυνηγός:
Ο κυνηγός βγάζει την Κοκκινοσκουφίτσα από την κοιλιά του λύκου με μια πράξη που μοιάζει με καισαρική τομή. Έτσι συμφιλιώνει το παιδί με την ιδέα της εγκυμοσύνης και της γέννας.
Η κατάποση:
Το παιδί γνωρίζει διαισθητικά ότι όταν ο λύκος καταπίνει την κοκκινοσκουφίτσα, δεν τελειώνει η ιστορία. Καταλαβαίνει ότι η Κοκκινοσκουφίτσα «πέθανε» ως αφελές κορίτσι για να «αναγεννηθεί» αργότερα ως ωριμότερο κορίτσι.
Γιαγιά:
Οι γιαγιάδες και οι παππούδες πρέπει να φροντίζουν και να προστατεύουν τα παιδιά. Αφού η γιαγιά αποτυγχάνει να το κάνει αυτό, τιμωρείται στο παραμύθι με το ότι την τρώει προσωρινά ο λύκος.
Η ΠΕΝΤΑΜΟΡΦΗ ΚΑΙ ΤΟ ΤΕΡΑΣ
Η ιστορία
Ένας πατέρας κόβει τριαντάφυλλα από τον κήπο του τέρατος και εκείνο του ζητάει για αντάλλαγμα να του στείλει στο παλάτι την κόρη του. Η κοπέλα θα είναι δυστυχισμένη αλλά στο τέλος θα αγαπήσει το τέρας και θα παραμείνει κοντά του με τη θέλησή της. Τότε το τέρας θα μεταμορφωθεί σε ένα ωραίο βασιλόπουλο.
Τι σημαίνει:
Το παραμύθι δίνει στο παιδί τη δυνατότητα να κατανοήσει ότι, ενώ η ερωτική σχέση με το άλλο φύλο μπορεί να μοιάζει αρχικά τερατόμορφη, στην πραγματικότητα μπορεί όταν συνοδεύεται από αγάπη να είναι κάτι που δίνει διαρκή ευτυχία.
Το παλάτι:
Είναι μία τυπική παιδική φαντασίωση. Σπάνια μπορεί να βρεθεί παιδί που δεν έχει επιθυμήσει να μην του ζητούν να κάνει τίποτα και να εκπληρώνονται όλες οι επιθυμίες του μόλις τις εκφράσει, κάτι που συμβαίνει στην Πεντάμορφη όταν μένει στο παλάτι του τέρατος. Το παραμύθι λέει ότι μια τέτοια ζωή γίνεται σύντομα βαρετή, τόσο που η Πεντάμορφη περιμένει με αγωνία τις επισκέψεις του τέρατος που τόσο φοβόταν στην αρχή.
Το τριαντάφυλλο:
Ο πατέρας που κλέβει τριαντάφυλλα για να τα πάει στην αγαπημένη μικρότερη κόρη του συμβολίζει την αγάπη του γι αυτή. Το κομμένο λουλούδι είναι σύμβολο της χαμένης παρθενικότητας. Αυτό φαίνεται σαν ένα «τερατώδες» γεγονός, αλλά τελικά αποδεικνύεται μια εμπειρία βαθιάς αγάπης.
Το τέρας:
Στις ιστορίες όπου υπάρχει ένα ζώο – γαμπρός, το παιδί – ακροατής καθησυχάζει ακούγοντας ότι οι άντρες και οι γυναίκες, παρ’ όλο που φαίνονται πολύ διαφορετικού αποτελούν το τέλειο ταίρι όταν είναι οι σωστοί σύντροφοι σε σχέση με τις προσωπικότητές τους κα υπάρχει αγάπη.
Ο πατέρας:
Μονάχα αφού η Πεντάμορφη αποφασίσει να αφήσει το σπίτι του πατέρα της για να πάει ξανά κοντά στο τέρας, δηλαδή αφού έχει λύσει τους οιδιπόδειους δεσμούς της με τον πατέρα της, το σεξ που προηγουμένως ήταν απωθητικό γίνεται όμορφο.
Ο γάμος:
Ο γάμος της Πεντάμορφης με το πρώην τέρας εκφράζει συμβολικά ότι κλείνει η ολέθρια ρωγμή ανάμεσα στο ζώο και στις ανώτερες πλευρές του ανθρώπου. Είναι επίσης το τελικό σημείο μιας εξέλιξης από μια ανώριμη σεξουαλικότητα που εκπληρώνεται μέσα από μια ουσιαστική σχέση.
Η ΩΡΑΙΑ ΚΟΙΜΩΜΕΝΗ
Η ιστορία:
Μια μάγισσα καταριέται μια βασιλοπούλα να τρυπήσει το δάχτυλό της από μια ρόκα μόλις γίνει 15 χρονών και να πέσει σε βαθύ ύπνο. Ο πατέρας της εξαφανίζει όλες τις ρόκες από το βασίλειο, ωστόσο η πριγκίπισσα βρίσκει μια γριά να γνέθει σε ένα δωμάτιο και η κατάρα πραγματοποιείται. Εκατό χρόνια μετά ένας πρίγκιπας φιλά την κοπέλα και της ξαναδίνει ζωή.
Τι σημαίνει:
Τα παραμύθια που έχουν κεντρικό θέμα τους μια μεγάλη περίοδο παθητικότητας (όπως ο παρατεταμένος ύπνος στον οποίο πέφτει η Ωραία Κοιμωμένη) επιτρέπουν στο παιδί να καταλάβει ότι ως έφηβος ίσως περάσει μια ανενεργό φάση. Μαθαίνει όμως ότι τα πράγματα εξακολουθούν να εξελίσσονται. Ακόμη και αν η περίοδος ηρεμίας μοιάζει σαν να πρόκειται να κρατήσει εκατό χρόνια, στο τέλος τα πράγματα θα αλλάξουν.
Η ρόκα:
Η ρόκα που ματώνει το χέρι του κοριτσιού συμβολίζει την είσοδο στην εφηβεία. Σε αυτό το σημείο οι φροϊδικοί συμβολισμοί αφθονούν στην ιστορία. Καθώς η βασιλοπούλα πλησιάζει στο μοιραίο δωμάτιο (με την γριά που γνέθει), πρέπει να ανέβει μια κυκλική σκάλα η οποία, όπως και στα όνειρα, αντιπροσωπεύει τη σεξουαλική εμπειρία. Στην κορυφή της σκάλας βρίσκεται ένα κλειδωμένο δωμάτιο. Το γύρισμα του κλειδιού στην κλειδαριά της πόρτας που οδηγεί στο δωμάτιο με τη γριά και τη ρόκα συμβολίζει τη σεξουαλική σχέση.
Ο ύπνος:
Στη διάρκεια του μακροχρόνιου ύπνου της, η ομορφιά της ηρωίδας είναι παγερή, υπάρχει δηλαδή η απομόνωση του ναρκισσισμού. Σε αυτή την κατάσταση δεν υπάρχει καμία οδύνη αλλά και καμία γνώση ή κανενός είδους συναίσθημα. Η «απόσυρση» είναι μια δελεαστική αντίδραση στις εντάσεις τις εφηβείας αλλά οδηγεί σε μια κατάσταση που μοιάζει με θάνατο όταν τη χρησιμοποιούμε ως διαφυγή από τις δυσκολίες της ζωής. Ο κόσμος ζωντανεύει μόνο για το άτομο που αφυπνίζεται γι αυτόν.
Ο πρίγκιπας:
Το φιλί του πρίγκιπα λύνει τα μάγια του ναρκισσισμού και αφυπνίζει τη θηλυκότητα της βασιλοπούλας. Η ένωσή τους συμβολίζει την ωριμότητα, δηλαδή όχι απλώς την αρμονία με τον εαυτό μας αλλά και με τον άλλον.
Ο ΒΑΤΡΑΧΟΣ ΠΡΙΓΚΙΠΑΣ
Η ιστορία:
Μια βασιλοπούλα χάνει της μπάλα της και ένας βάτραχος της την επιστρέφει με τον όρο να γίνει γυναίκα του. Εκείνη δέχεται και παρά το γεγονός ότι τον πρώτο καιρό σιχαίνεται τον βάτραχο, όταν θα τον αγαπήσει και θα τον φιλήσει αυτός θα μεταμορφωθεί σε πρίγκιπα.
Τι σημαίνει:
Η ιστορία έχει ως επίκεντρό της τη συνειδητοποίηση του γεγονότος ότι κάτι που φαίνεται απεχθές, αποκαλύπτεται ξαφνικά ως πηγή ευτυχίας.
Η μπάλα:
Στην αρχή του παραμυθιού η βασιλοπούλα είναι ένα κορίτσι που παίζει ξένοιαστα με μια χρυσή μπάλα ώσπου αυτή πέφτει σε ένα σκοτεινό πηγάδι. Η μπάλα συμβολίζει τη αφέλεια του κοριτσιού που με την ενηλικίωση χάνεται και τότε η ζωή αρχίζει να αποκαλύπτει τις δύσκολες πλευρές τις.
Η υπόσχεση:
Η βασιλοπούλα υπόσχεται στον βάτραχο να τον παντρευτεί αν της δώσει πίσω την μπάλα της. Από τη στιγμή που αναλαμβάνει μια ηθική δέσμευση, η κοπέλα εισέρχεται σε μια ωριμότερη φάση της ζωής της.
Ο βάτραχος:
Όσο πιο κοντά πηγαίνει ο βάτραχος, τόσο αυτή νιώθει μεγαλύτερο άγχος, αηδία ή ακόμα και θυμό. Η αφύπνιση της σεξουαλικότητας είναι συνυφασμένη με αυτά τα συναισθήματα. Όταν υπερβαίνει το μίσος της για το άγνωστο και ανακαλύπτει τα συναισθήματά της, άρα γίνεται ο εαυτός της, τότε και ο βάτραχος γίνεται ο εαυτός του και μεταμορφώνεται σε πρίγκιπα.
Η ΧΙΟΝΑΤΗ
Η ιστορία:
Η κακιά μητριά της Χιονάτης, ζηλεύοντας την ομορφιά της προγονής τής την εγκαταλείπει στο δάσος. Εκείνη βρίσκει καταφύγιο στο σπίτι επτά νάνων αλλά η μητριά της κατορθώνει να τη δηλητηριάσει με ένα μήλο. Η Χιονάτη μένει ναρκωμένη ώσπου την ξυπνά ένας πρίγκιπας.
Τι σημαίνει:
Με την ερώτηση που κάνει η βασίλισσα στον καθρέφτη για την ομορφιά της επαναλαμβάνει το αρχαίο θέμα του Νάρκισσου ο οποίος αγαπούσε τον εαυτό του τόσο πολύ ώστε αυτοκαταστράφηκε.
Ο κυνηγός:
Τα παιδιά φοβούνται τα άγρια ζώα. Μόνο ένας κυνηγός θα μπορούσε να διώξει μακριά τα απειλητικά θηρία, γι αυτό κα στα παραμύθια ο κυνηγός έχει πάντα τη θέση του προστάτη. Στο παραμύθι ένας κυνηγός εναντιώνεται στη θέληση της βασίλισσας και δεν σκοτώνει την Χιονάτη όπως διατάχτηκε αλλά την εγκαταλείπει στο δάσος.
Ο βασιλιάς:
Ένας πατέρας, ο οποίος με την παθητική του στάση δημιουργεί προβλήματα επιβίωσης στην ηρωίδα, δίνει στο παιδί το μήνυμα ότι θα πρέπει να μάθει να τα βγάζει πέρα μόνο του χωρίς να στηρίζεται πάντα σε κάποιον ενήλικα.
Οι επτά νάνοι:
Οι επτά νάνοι υποδηλώνουν τις επτά ημέρες της εβδομάδας, ημέρες γεμάτες δουλεία. Η Χιονάτη πρέπει να κάνει δικό της τον κόσμο της εργασίας, αν θέλει να μεγαλώσει.
Πειρασμοί:
Η ευκολία με την οποία η Χιονάτη επιτρέπει επανηλειμμένα στον εαυτό της να υποκύπτει στους πειρασμούς της μητριάς (κορδόνια για τον κορσέ, ένα χτενάκι και ένα μήλο), παρά τις προειδοποιήσεις των νάνων, συμβολίζει την ανωριμότητα της να αντιμετωπίσει τις δυσκολίες της εφηβείας. Αν όμως η Χιονάτη δεν γνώριζε και δεν αντιμετώπιζε αυτούς τους κινδύνους που συνοδεύουν την ανάπτυξη, δεν θα μπορούσε να ενωθεί ποτέ με το βασιλόπουλο.
Το όνομα:
Η Χιονάτη είχε δέρμα άσπρο σαν το χιόνι και μάγουλα κόκκινα σαν το αίμα, δηλαδή το είναι της περιέχει και την ασεξουαλική και την ερωτική πλευρά.
Το μήλο:
Το μήλο στη Χιονάτη συμβολίζει κάτι κοινό ανάμεσα στη μητριά και στην κόρη, τις ώριμες σεξουαλικές επιθυμίες τους. Όταν τρώει το μηλο σηματοδοτείται το τέλος τη αθωώτητας.
Ο ΧΑΝΣΕΛ ΚΑΙ Η ΓΚΡΕΤΕΛ
Η ιστορία:
Οι γονείς μη μπορώντας να θρέψουν τα δύο παιδιά τους, τα παρατάνε στο δάσος. Εκείνα βρίσκουν μπροστά τους ένα σπίτι φτιαγμένο από μελόψωμο και αρχίζουν να το τρώνε. Η μάγισσα που κατοικεί μέσα σε αυτό τα πιάνει με σκοπό να τα φάει, αλλά εκείνα σώζονται ακολουθώντας ένα στρατηγικό σχέδιο.
Τι σημαίνει:
Η ιστορία του Χάνσελ και της Γκρέτελ ενσαρκώνει τα άγχη που έχει ένα μικρό παιδί σχετικά με τα καθήκοντα που αρχίζει να αναλαμβάνει καθώς μεγαλώνει. Το παραμύθι διδάσκει στο παιδί ότι πρέπει σταδιακά να ανεξαρτητοποιηθεί από τους γονείς του, το ενθαρρύνει να εξερευνήσει μόνο του ακόμη και τα πλάσματα της αγχώδους φαντασίας του (μάγισσα) και το βοηθά να κατανοήσει πως μπορεί να νικήσει χάρη στην εφευρετικότητά του.
Το σπίτι από μελόψωμο:
Αντιπροσωπεύει την καταστροφή που έρχεται όταν κάποιος μένει προσκολημένος σε μια αρχέγονη ικανοποίηση όπως είναι το φαγητό. Καθώς τα απιδιά παρασύρονται από την ανεξέλεγκτη βουλιμία τους, καταστρέφουν εκείνο που μπορούσε να τους δώσει καταφύγιο και ασφάλεια.
Μάγισσα:
Τα κακά σχέδια της μάγισσας υποχρεώνουν τελικά τα παιδιά να αναγνωρίσουν τους κινδύνους που συνεπάγεται η απληστία. Για να επιβιώσουν πρέπει να αναπτύξουν πρωτοβουλία, να καταστρώσουν ένα σχέδιο και να δράσουν έξυπνα.
Δάσος:
Το πατρικό σπίτι «πολύ κοντά στο δάσος» και το μελόσπιτο «στα βάθη του ίδιου δάσους» είναι στο ασυνείδητο επίπεδο οι δυο όψεις του πατρικού σπιτιού: εκείνη που ικανοποιεί και εκείνη που διαψεύδει τις προσδοκίες.
Νερό:
Το γεγονός ότι πρέπει να διασχίσουν μία έκταση νερού στην επιστροφή του (ποτάμι) συμβολίζει μία μετάβαση και μία νέα αρχή σε ένα υψηλότερο επίπεδο της ύπαρξης.
Θησαυρός:
Ως εξαρτημένα πλάσματα, τα παιδιά ήταν βάρος για τους γονείς τους. Με την επιστροφή τους γίνονται το στήριγμα της οικογένειας, αφού φέρνουν τους θησαυρούς της μάγισσας. Οι θησαυροί συμβολίζουν την ανεξαρτησία στη σκέψη και στις πράξεις των παιδιών, αλλά και της εμπιστοσύνη στον εαυτό τους. Το γεγονός ότι σώζονται με τη μεταξύ τους συνεργασία δείχνει ότι καθώς μεγαλώνουν πρέπει να στηρίζονται όλο και περισσότερο στους συνομηλίκους τους για αμοιβαία βοήθεια και κατανόηση.
Μελίσσα Στοΐλη, Άρθρο στο Bήμα που στηρίχτηκε στην εργασία